Photostories και εναλλακτική αφήγηση ονείρων

Η κατά τα λεγόμενα Σημαντική φωτογραφία είναι αδιαμφισβήτητα σπάνια περίπτωση. Ιδιαίτερα σήμερα, στην εποχή της ατελείωτης παραγωγής εικόνων λόγω της ευκολίας των ψηφιακών μέσων. Ασχέτως της σπανιότητάς της όμως, κάθε σημαντική φωτογραφία φέρει εκείνα τα χαρακτηριστικά ενός καλλιτεχνικού έργου, δηλαδή τη βιωματική εμπειρία του φωτογράφου και την κωδικοποίησή αυτής της εμπειρίας με τρόπο που ο θεατής, καθώς συνδιαλέγεται με το φωτογραφικό έργο, να δημιουργεί περιεχόμενο συγγενές με το αρχικό νόημα και ταυτόχρονα σχετικό με την προσωπικότητα του και τις εμπειρίες του, με αποτέλεσμα να του δημιουργείται η βάση για ερωτήματα. Αυτή η διαδικασία σαφώς, απαιτεί καλλιέργεια από μέρους του δημιουργού αλλά και από μέρους του θεατή. Κάθε σημαντική φωτογραφία λοιπόν είναι ταυτόχρονα και μοναδική. Θα ήταν όμως κάπως περιοριστικό να σταθούμε μόνο εκεί. Μπορεί να είναι κοινώς αποδεκτό πως η σημαντική φωτογραφία δεν έχει ανάγκη πλαισίωσης από άλλες αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα πως αν πλαισιωθεί από άλλες, αυστηρά επιλεγμένες, θα χάσει κάτι από την αξίας της. Η έμμεση συγγένεια της Φωτογραφίας με τον Σιωπηλό Κινηματογράφο (όχι τον Κινηματογράφο της εποχής του ήχου) και οι σύγχρονοι τρόποι παρουσίασης ενός φωτογραφικού έργου, μπορούν να γίνουν σύμμαχοι στη δημιουργία ενός καλλιτεχνικού έργου που να φέρει στοιχεία και από τις δύο αυτές τέχνες, χωρίς ωστόσο να καταλύονται οι βασικές δομές της Φωτογραφίας ως αυτόνομη τέχνη. Το βασικό πλεονέκτημα αυτής της διαδικασίας, εφόσον γίνεται συνειδητοποιημένα και με σωστό τρόπο, είναι η εκθετική αύξηση του περιεχομένου που πιθανώς θα δημιουργηθεί, αφού ισχυροποιούνται και τα καταδηλωτικά και τα συμπαραδηλωτικά σημαινόμενα των εικόνων που ο δημιουργός τοποθετεί πλάι-πλάι, όχι με την έννοια των κινηματογραφικών καρέ, που το επόμενο οφείλει την ύπαρξή του στο προηγούμενο, αλλά με μια άλλη λογική κατά την οποία κάθε εικόνα λειτουργεί αυτόνομα αλλά συνάμα και βάσει των άλλων.

Ας ονομάσουμε το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας Φωτο-ιστορία (Photostory), γιατί ακόμα κι αν ο δημιουργός τοποθετήσει και παρουσιάσει ως αυτόνομο έργο, εικόνες που δεν έχουν καμία σχέση μεταξύ τους, ο θεατής δεν θα αποφύγει να μπεί στη διαδικασία της ανάγνωσης μιας συγκεκριμένης, προσωπικής αφήγησης.

Μια φωτο-ιστορία λοιπόν, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα παράταξης οπτικών σημαινόντων, καθώς μέσω των εικόνων που τη συνθέτουν, παρουσιάζονται πρόσωπα και αντικείμενα σε συγκεκριμένους συνδυασμούς και με καθορισμένη θέση στο χώρο ή τον υποτιθέμενο χρόνο. Η αλληλεπίδραση του κεντρικού χαρακτήρα ή στοιχείου είναι αυτή που σχηματίζει τελικά το περιεχόμενο. Η μη αφηγηματική μορφή*, ή ακόμα και η υπό συνθήκες αφηγηματική, μπορεί να βασίζεται σε προσωπικές επιλογές του δημιουργού ή σε στερεοτυπικές ακολουθίες με στόχο να δημιουργηθεί το απαραίτητο ερέθισμα. Ο θεατής, αφού ενεργοποιηθεί από το ερέθισμα, καλείται να συνδέσει τα διάσπαρτα στοιχεία με το δικό του προσωπικό τρόπο. Η τεχνική αυτή της πρόκλησης αποσπασματικής αφήγησης, βοηθά τον θεατή να φανταστεί μια ή περισσότερες πιθανές εκβάσεις της ιστορίας.

Το βασικό στοιχείο της ιστορίας είναι η ιδέα, το νόημα, είτε αυτό αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα, είτε αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας. Ίσως βρισκόμαστε στις παρυφές της "conceptual" Φωτογραφίας, ίσως όχι. Με τον όρο Conceptual δεν αναφέρομαι στην εννοιολογική φύση της Φωτογραφίας, άλλωστε o όρος conceptual photography είναι άτοπος. Αναφέρομαι στην ιδέα ως εναρκτήριο λάκτισμα. Συνήθως σε αυτό το είδος προσέγγισης η ιδέα προηγείται, κυριαρχεί και εν τέλει χρησιμοποιεί την εικόνα ως εργαλείο. Στην περίπτωσή μας όμως, αν η ιδέα κυριαρχήσει με παρόμοιο τρόπο, πολύ πιθανό να οδηγήσει σε αποτυχία του δημιουργού, από τη στιγμή που ο ρόλος και ο σκοπός μιας φωτο-ιστορίας δεν είναι ή δεν πρέπει να είναι η αφήγηση συγκεκριμένης ακολουθίας γεγονότων με αρχή και τέλος. Κάτι τέτοιο δεν θα είχε και τόσο νόημα να γίνει αφού ο Κινηματογράφος το κάνει πολύ καλύτερα, εντάσσοντας ανάμεσα στο Χρόνο και στην Ιστορία την Πλοκή. Η λογική μιας φωτο-ιστορίας πρέπει να μιμείται τη λογική της εσωτερικής αφηρημένης αφήγησης των ονείρων. Όπως σε κάθε όνειρο η καταστάσεις αρχίζουν από τη μέση, χωρίς να υπάρχει κανένα στοιχείο που να μας εντάσσει στο χώρο και το χρόνο που ονειρευόμαστε, όπως επίσης δεν υπάρχουν και προφανή λογικά επιχειρήματα για να στηρίξουμε τις σχέσεις των γεγονότων που ονειρευτήκαμε. Όμως ξέρουμε πως πίσω από τις άναρχες εικόνες που θυμόμαστε μετά τον ύπνο, υπάρχει ένας ισχυρός δεσμός, ένας παράξενος ελκυστής, που εύκολα ή δύσκολα μπορούμε να προσεγγίσουμε. Κάπως έτσι πρέπει να δομείται και κάθε φωτο-ιστορία. Υπάρχουν δύο τουλάχιστον συνιστώσες, που καλούνται να μεταφέρουν και να μεταδώσουν το ερέθισμα. Αυτές είναι ο Πρωταγωνιστής ή το κύριο στοιχείο και ο Χρόνος. Μια τρίτη συνιστώσα, το Μοτίβο, είναι αυτή που θα σκιαγραφήσει μια πιθανή αλλά όχι προφανή διαδρομή, μέσω της οποίας ο θεατής ίσως φτάσει στην πολυπόθητη εξιλέωση. Αυτό όμως αποτελεί από μόνο του ένα άρθρο, από τη στιγμή που το μοτίβο εντάσσει και την έννοια του ύφους. γι' αυτό το λογο δεν θα το αναπτύξουμε τώρα. Αυτά τα δύο πρώτα στοιχεία λοιπόν, μπορούν να γίνουν εξαιρετικά ισχυρά εργαλεία στα χέρια του δημιουργού, όταν η ιδέα τροποποιηθεί κατά τρόπο που να μπορεί να περιγραφεί με εικόνα, να περάσει από μια διαδικασία όμοια με το κινηματογραφικό Τρίτμαν. Επίσης η ιδέα και εν προεκτάσει ο πρωταγωνιστής ως φορέας αυτής, θα πρέπει να αντανακλούν τον προσωπικό κόσμο του δημιουργού. Αυτό θα πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν αν ο δημιουργός κινείται στο πλαίσιο του Φορμαλισμού*. Αλλά επίσης σοβαρά υπόψιν πρέπει να λαμβάνεται και ο κίνδυνος η ιστορία να χαθεί στον αφηρημένο χώρο. Στην περίπτωση που ο δημιουργός ταυτίζεται με τον Ρεαλισμό* και επιθυμεί να κρατήσει ουδέτερη στάση απέναντι στα γεγονότα που παρουσιάζει, τότε οι μετέπειτα χειρισμοί θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί, για να μην οδηγηθεί σε δημοσιογραφικό δοκίμιο. Και οι δύο περιπτώσεις αφορούν τις ακραίες μορφές των δύο βασικών προσεγγίσεων. Στόχος είναι, ο θεατής να κρατήσει την επαφή του με τη φωτο-ιστορία, «βιώνοντας» τα απεικονιζόμενα γεγονότα βρισκόμενος σε συγκινησιακή φόρτιση.

*Περί αφηγηματικών και μη αφηγηματικών μορφών θα μιλήσουμε σε άλλο άρθρο

*Περί Φορμαλισμού και Ρεαλισμού έχει γίνει εισαγωγική αναφορά σε προηγούμενο άρθρο