Κώστας Μπαλάφας (1920-2011)

Πρωτοσυνάντησα τον Κώστα Μπαλάφα στη Φωτογραφική Λέσχη Χαλανδρίου, όπου σχολίαζε εύστοχα φωτογραφίες των μελών, με τον σεβασμό από όλους να είναι διάχυτος. Ξανασυναντηθήκαμε το 1999, με αφορμή μια έρευνα του περιοδικού Φωτογραφικό Είδωλο πάνω στο θέμα «Ο πόλεμος στο σκόπευτρο της φωτογραφικής μηχανής». Μόλις είχε τελειώσει ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία. Συζητήσαμε επί μακρόν αλλά, μιας και ήξερε ότι ήμουν γιος αντιστασιακού και φωτογράφου στην εξορία, βρεθήκαμε στα θέματα περί της αριστεράς.

Οι καθάριες πολιτικές του ιδέες και απόψεις μπορούν να ανιχνευθούν στα κείμενα που άφησε σαν δάσκαλος φωτογραφίας στη σχολή Leica Academy και τις αντίστοιχες εκδόσεις, σε μορφή διαλέξεων πάνω στη φωτογραφία, τον κινηματογράφο και την τέχνη και τον πολιτισμό. Πάντα ήταν πρόθυμος να συνεισφέρει τις δημιουργίες του για έναν κοινωνικό σκοπό, όπως σε μια αντιπολεμική έκθεση ή σε μια έκθεση με θέμα «Γυναίκα και εργασία χθες» ή ακόμα και να παρευρεθεί ως ομιλητής σε αντίστοιχης κοινωνικής ευαισθησίας θέμα.

* ...«Θέλω να δώσω ένα γνήσιο ντοκουμέντο καταχωρημένο σε εικόνα με τον αμείλικτο ρεαλισμό του φωτογραφικού φακού, όπως τον είδα και τον κατέγραψα με τη φωτογραφική μου μηχανή.

Νιώθω χρέος για ένα μνημόσυνο των παλικαριών που βαριοκοιμούνται στις βουνοπλαγιές και στα διάσελα, άψαλτοι κι αμνημόνευτοι, σε πρόχειρους τάφους χωρίς όνομα ή σταυρό, σημαδεμένους μόνο με κύκλους από πέτρες π’ αράδιασαν με πόνο οι συναγωνιστές τους, για να θυμούνται τον τόπο που τους έθαψαν εκεί, κοντά στο μετερίζι που κρατούσαν ζωντανοί, μην τύχει και τους πατήσουν από λάθος οι περαστικοί...

Τότε όλοι ήταν ταγμένοι σ' ένα καθήκον. Άλλος πολέμαγε και θυσίαζε τη ζωή του και εγώ είπα ας απαθανατίσω τον αγώνα σε εικόνες, ο καθένας ό,τι μπορούσε.

* ...Ο πόλεμος είναι ένα γεγονός παράλογο, η απεικόνισή του το ίδιο, αλλά το μήνυμα που θα δώσουμε είναι να μην επαναληφθεί. Ο φωτογράφος έχει μια αποστολή: είναι ανάγκη πρώτα απ' όλα να απαθανατίσει τα στραβά πράγματα για να διορθωθούν. Επίσης να παρουσιάσει την καταστροφή των πραγμάτων που χρειάστηκαν αγώνες και θυσίες για να γίνουν, για να μπορέσει [έτσι] να διορθωθεί η κοινωνία και να οδηγηθεί σε ένα ανώτερο επίπεδο.

Η πολιτική θέση του φωτογράφου έναντι της κοινωνίας είναι η πρισματική γωνία που βλέπει τον κόσμο. Ο ρόλος του δύσκολος. Γι’ αυτό στη φωτογραφία η λεζάντα είναι απαραίτητη και αυτό γιατί μια λεζάντα διαφοροποιεί τα πράγματα. Είναι εγκληματικό η φωτογραφία να εξυπηρετεί δουλικά τον λόγο. Ο υπεύθυνος φωτορεπόρτερ πρέπει να έχει υπεύθυνη γνώμη και στη λεζάντα που θα μπει και στο κείμενο που θα ακολουθήσει. Πρέπει να είναι υπεύθυνο πρόσωπο. Έχει ευθύνη απέναντι σε αυτούς που φωτογραφίζει, εγώ έχω ευθύνη εκείνου που θα φωτογραφίσω.

* ...Για να παρουσιαστεί λοιπόν φωτογραφικά ένας πόλεμος εξαρτάται από την ποιότητα της ψυχής που θα έχει ο φωτογράφος, δεν έχει μεγάλη αξία να παρουσιαστεί το γεγονός αυτό καθεαυτό. Κυρίως το πολύ σημαντικό στοιχείο είναι να υπάρχει συγκίνηση μέσα από τη φωτογραφία, π.χ. σκηνές κάποιου που ψυχορραγεί και δείχνει τις φωτογραφίες των δικών του, μια εξαθλιωμένη γυναίκα που φωνάζει.

Πρέπει να τραβήξει ό,τι θα του κεντρίσει την ψυχή, να αποδώσει στην εικόνα όλη την ψυχική διεργασία που γίνεται μέσα του. Πρέπει να μπορεί να αποδώσει τα ερεθίσματα του νου και της καρδίας, γι' αυτό χρειάζεται να είναι καλλιεργημένος. Να μην τον ενδιαφέρουν ταχύτητες και διαφράγματα, να μελετάει ποίηση, λογοτεχνία, ζωγραφική, γενικά να έχει εικόνες ιδεατές μέσα του. Οι καλλιτέχνες μεταφέρουν βιώματα, οι μεγάλοι φωτογράφοι Capa, Lange, Trully, είχαν ποιότητα γιατί κατάφεραν και μετέφεραν τη συγκίνηση στην εικόνα (δεν ήταν τυχαίο που είχαν επαναστατικές ιδέες).

Ένα είναι το γεγονός, ότι δεν πάει να αλλάξει την κοινωνία ο κάθε καλλιτέχνης, μαζί και ο φωτορεπόρτερ, αλλά να κάνει αυτό που του υπαγορεύει η συνείδηση και το καθήκον του. Δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστος. Θα πρέπει να καυτηριάσει αυτό που είναι κακό με όλη την ένταση της ψυχής του [...] για να μην ξανακλάψουν οι μάνες και να είναι αυτό το τελευταίο δάκρυ που έκρυψαν και σκούπισαν με την άκρη της μαύρης τους ποδιάς.

* ...Πίστευα και πιστεύω πως ο γνήσιος καλλιτέχνης είναι πρόσωπο υπεύθυνο για το έργο του, δέσμιος της μοίρας του και των ταλέντων του. Αλυσοδένεται με το καθήκον του να υπηρετήσει τους σκοπούς της τέχνης και να συμβάλει στη μαθητική καλλιέργεια και ενότητα του λαού. Είναι μια καλλιτεχνική προσφορά του δημιουργού και ανταπόδοση στους άλλους για το όμορφο χάρισμα, με το οποίο τον προίκισε η φύση.

* ...Πίστευα και πιστεύω πως είναι χρέος κάθε καλλιτέχνη, πέρα από κάθε προσωπική αναζήτηση στην τέχνη, να καταχωρεί στο έργο του τον τόπο του και την εποχή του. Είναι χρέος προς την ίδια την ιστορία, διότι ό,τι ξέρουμε από παλιότερους πολιτισμούς το μαθαίνουμε από τα υπολείμματα της τέχνης που διέσωσε η μυλόπετρα του χρόνου: σε ό,τι σμιλεύτηκε στην πέτρα, ό,τι μορφοποιήθηκε σε εικόνα ή ό,τι καταχωρήθηκε ποιητικά στην ιστορία.

* ...Τέλος, θέλω να δείξω πράγματα και καταστάσεις που μπορούν και πρέπει να διορθωθούν, προκειμένου να οδηγηθούμε σε ανώτερα πρότυπα κοινωνικού βίου, όσο και εκείνα που χρειάστηκαν αγώνες και θυσίες για να κατακτηθούν, ώστε να γνωρίζει ο λαός το χρέος του να τα διατηρήσει και να τα προφυλάξει από κάθε καταστροφή, εκτιμώντας την αξία τους...»

Υπεύθυνος για τη συγκεκριμένη εστίαση: Μανόλης Κασιμάτης

* Ο Μ. Κασιμάτης είναι φωτογράφος - ερευνητής, υπεύθυνος του ιστολογίου της Πολιτιστικής Εταιρείας «Φωτογραφίζοντας» (http://eteriafotografizontas.blogspot.com)