Από την τριβή στη διατριβή

Η σκέψη σου περιηγείται μέσα στους δαιδαλώδεις διαδρόμους της Μοντέρνας Τέχνης, καθώς ακολουθείς τη διαδρομή που χάραξε ο Alferd H. Barr¹, ο πρώτος επιμελητής του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, ταξιδεύοντάς σε από τον Νεο-ιμπρεσιονισμό και τον Συνθετισμό, κάπου στα 1890, στον Φοβισμό και στον Κυβισμό, μετά στον Εξπρεσιονισμό και τον Φουτουρισμό, τον Σουπρεματισμό, τον Κονστρουκτιβισμό, και στη συνέχεια στο Bauhaus, τo Νταντά και στον Σουρεαλισμό, φτάνοντας τελικά, παρέα με αρκετά παράλληλα κινήματα στη Γεωμετρική και Μη Γεωμετρική Αφηρημένη τέχνη του 1940, λίγο πριν τη μετάβαση από τον Μοντερνισμό στον Μετα-Μοντερνισμό.

Ένα γρήγορο "γενεαλογικό δέντρο" της Μοντέρνας τέχνης άνθισε στο μυαλό σου. Δεν πρέπει να ξεχνάς όμως πως βρίσκεσαι μέσα σε ένα σύνολο πλαισίων, που τα όριά τους σπανίως διαχωρίζονται. Τις περισσότερες φορές μπερδεύονται μεταξύ τους, σε ένα ομιχλώδες, πολυσημειακό πλαίσιο, καθώς τα εμπλεκόμενα ιστορικά, κοινωνικοπολιτικά και πολιτισμικά στοιχεία συνυπάρχουν και μεταλάσσονται παράλληλα και διαδραστικά. Είναι βέβαια πολύ σημαντικό να καταλάβεις την αξία της δόμησης της δικής σου "ιστορίας" της Τέχνης, απ' όποιο σημείο κι αν αποφασίσεις να ξεκινήσεις, αφού έτσι θα αρχίσεις να κατανοείς την κληρονομιά που, ως εμπειρική και τις περισσότερες φορές τυχαία αποκτώμενη γνώση, φέρεις και μοιράζεσαι, είτε ως καλλιτέχνης, είτε ως μελετητής, είτε απλά ως ενδιαφερόμενος. Όμως η στείρα συλλογή και απομνημόνευση πληροφοριών, δεν είναι ικανή να σε πάει αρκετά μακριά, ακόμα κι αν αφιερώνεις τον απαραίτητο χρόνο γι' αυτή. Ίσως τελικά να μη σε πάει πουθενά αν δεν φροντίσεις να τη διαχειριστείς με σύνεση. Χρειάζεσαι περισσότερη τριβή με ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, για να μπορέσεις να περάσεις το κρίσιμο στάδιο της συσσώρευσης γνώσης και να μεταβείς σε εκείνο της ουσιαστικής κατανόησής της.

Οι συνθήκες της μοντερνιστικής περιόδου διέφεραν πολύ από εκείνες της παραδοσιακής, και η μελέτη αυτών των διαφορών μπορεί να προσφέρει πολλά και χρήσιμα στοιχεία για τη συνέχεια. Η παρατήρηση και η μελέτη των κοινωνιών που έζησαν οι δημιουργοί τους, θα σε βοηθήσει να φωτίσεις αρκετές πτυχές του θέματος, πτυχές όπως η "Ανακλαστική διάσταση", ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που διαχωρίζει την Μοντέρνα από την Παραδοσιακή Τέχνη, που εισήχθει με την εφεύρεση της Φωτογραφίας και την γρήγορη εκλαϊκευση του φωτογραφικού πορτραίτου, μια εκλαϊκευση που πήρε διαστάσεις μανίας, φαινόμενο που σχολιάζεται με πολύ ενδιαφέροντα τρόπο από τον Theodore Maurisset, σε μια γκραβούρα του 1839 με τίτλο "Daguerreotypomania". Ίσως ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία κατά την οποία οι άνθρωποι ήξεραν τι ήθελαν να κάνουν με ένα εργαλείο, πριν καν αυτό εφευρεθεί. Και απ΄οτι φάνηκε κανείς δεν έμεινε ανεπηρέαστος, πόσο μάλλον οι καλλιτέχνες άλλων εκφραστικών μέσων, που βίωσαν μια ξαφνική επιτάχυνση του κόσμου γύρω τους, μια επιτάχυνση που άρχισε να προβάλλεται παράλληλα και στον μέχρι τότε αργά εξελισσόμενο κόσμο της εικόνας. Και αυτή η επιτάχυνση πυροδότησε έναν νέο τρόπο εμπειρίας του κόσμου, μια επέκταση της αντίληψης και έναν επαναπροσδιορισμό των μέχρι τότε θεωρούμενων ως κεκτημένα. Η διάδραση μεταξύ των νέων έργων, των δημιουργών αλλά και των θεατών θα αρχίσει να διευρύνεται ταχύτατα. Η έννοια της "πολυτέλειας" θα εισαχθεί βαθύτερα στο χώρο της τέχνης προσδίδοντας στα έργα και μια φετιχιστική διάσταση στη εκ νέου διαμορφωμένη συνείδηση του κόσμου. Η επικοινωνία και η διάδραση μεταξύ των καλλιτεχνών, ανεξαρτήτως του χώρου στον οποίο ανήκαν, θα ξεπεράσει κάθε όριο, επεκτείνοντας ακόμα παραπέρα, τη συλλογική συνείδηση για τον κόσμο, όπως αυτόν καθρεφτίζεται μέσα από το έργο τέχνης. Περιπτώσεις όπως του Πικάσο με τον Μπρακ, του Άιζενστάιν με τον Πουντόβκιν, του Μπουνιουέλ με τον Νταλί, του Στραντ με τον Στίγκλιτς, του Ριβέρα με την Κάλο, του Χίτσκοκ με τον Τρυφώ και τόσων άλλων, αξίζει να μελετηθούν βάσει των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ τους, και πως αυτές οι σχέσεις αποτυπώθηκαν ή επηρέασαν το έργο τους. Μια προσέγγιση της ζωής και του έργου τους, καθώς εξελίσσονταν ως σημαίνουσες προσωπικότητες, ωθούμενοι από τις συνεχείς κοινωνικοπολιτικές και πολιτισμικές αλλαγές της κοινωνίας που έζησαν, έχει να προσφέρει ακόμα περισσότερα εργαλεία για τον εντοπισμό του στίγματος και το tracking της δική σου πορείας εξέλιξης. Θα σου δώσει επίσης το δικαίωμα να αναπτύξεις με αξιώσεις μια ουσιαστική κριτική σκέψη, απομακρύνοντάς σε από βιαστικούς αφορισμούς, επίμονη άρνηση ή παρεξηγήσεις, όταν καλείσαι να πάρεις θέση απέναντι στη Μοντέρνα και Μετα-μοντέρνα τέχνη. Θα σε βοηθήσει να μπορέσεις να συγχρονιστείς με την τρέχουσα κατάσταση της Τέχνης, να τροφοδοτείσαι από τη συνεχή της ανάδραση, χωρίς να εγκλωβίζεσαι στην ηχώ ιδεών και καταστάσεων του παρελθόντος, στερούμενος το δικαίωμα της ενεργής παρουσίας, εξέλιξης και ουσιαστικής προσφοράς στην κοινωνία που ζεις.

Πρωτίστως όμως, θα πρέπει να εντοπίσεις τη θεμελιώδη διαφορά μεταξύ επίκρισης και κριτικής. Αν στη περίπτωση της επίκρισης, η θέση απέναντι σε ένα έργο ή σε μια ιδέα έρχεται σχεδόν αβίαστα, χωρίς ιδιαίτερο κόπο ή σκέψη, βασισμένη σε μια επιφανειακή, ίσως προκατειλημμένη απόφαση, τροφοδοτούμενη κυρίως από προβολές και στερεότυπα, η περίπτωση της κριτικής απαιτεί πρώτα την κατανόηση του τρόπου που αυτή μπορεί να αναπτυχθεί. Αυτό σημαίνει πως η χαλιναγώγηση της παρόρμησης που χαρακτηρίζει την επίκριση, ξεκινά με την ύπαρξη μιας βασικής αρχής της κριτικής που είναι το "Γιατί". Γιατί ο Χ δημιουργός ή το Χ κίνημα εξελίχθηκε όπως εξελίχθηκε; Ποιοι παράγοντες καθόρισαν αυτή την εξέλιξη και τι προκάλεσε μετέπειτα αυτή η εξέλιξη στο πλαίσιο της τέχνης και της κοινωνίας που εντοπίζεται; Γιατί πολλές φορές αισθάνεσαι ενοχλημένος, προσβεβλημένος, αδιάφορος ή συγκινημένος καθώς βρίσκεσαι απέναντι σε ένα έργο; Γιατί δεν βλέπεις αυτά που βλέπουν οι άλλοι ή γιατί βλέπεις αυτά που δεν βλέπουν οι άλλοι; Ποιές διαδικασίες λαμβάνουν χώρα καθώς έρχεσαι σε επαφή με ένα έργο ή μια νέα ιδέα;

Η πρώτη ανάγνωση, δηλαδή η πρώτη επαφή με τα ρητά νοήματα ενός έργου, είναι μια πολύ σημαντική φάση, γιατί βάσει αυτής θα καθοριστεί αν θα υπάρξει δεύτερη, τρίτη και ούτω καθεξής. Όμως συνήθως όλα αρχίζουν και τελειώνουν στην πρώτη ανάγνωση. Σαφώς μια προσεκτικότερη προσέγγιση της θεματολογίας και των λεπτομερειών της, δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς απαιτεί χρόνο, βάθος σκέψης, επιμονή και κατανόηση. Όμως πως θα φτάσεις στα βαθιά αν δεν δοκιμάσεις να βουτήξεις; Σε αυτή την πρώτη ανάγνωση μπορούν να τεθούν μερικά ερωτήματα, ένας τρόπος να βοηθήσεις τον εαυτό σου να προχωρήσει παραμέσα. Για παράδειγμα:

Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο που σου τράβηξε αμέσως την προσοχή;

Ποιο είναι το στοιχείο που χρειάστηκες κάποιο χρόνο για να το εντοπίσεις;

Ποιες είναι οι τρεις ερωτήσεις που θα μπορούσες να κάνεις αν είχες απέναντί σου τον καλλιτέχνη;

Με ποιο τρόπο το έργο προκαλεί την αντίληψή σου, είτε φορμικά είτε εννοιολογικά;

Ποιες αναφορές φέρνεις στο μυαλό σου καθώς παρατηρείς το έργο;

Δες τα παραπάνω ερωτήματα ή παραλλαγές αυτών, σαν άσκηση, σαν ένα παιχνίδι. Ένα παιχνίδι κριτικής και αυτοκριτικής, που θα σε βοηθήσει να μεταβολίζεις τα νοήματα του έργου με όλο και πιο ουσιαστικό τρόπο. Η στάση σου, από άκαμπτη, απόλυτη, επιθετική ή αμυντική, θα γίνεται όλο και περισσότερο εύκαμπτη, ελαστική, απορροφητική αλλά και ικανή για μια σωστή διαλογή στοιχείων, που αφορούν πρωτίστως τον εαυτό σου σε σχέση με το έργο σου ή το έργο του άλλου, τον κόσμο στον οποίο αυτό αναφέρεται (αν ανήκει στο παρελθόν) ή τη σχέση του με τον κόσμο σήμερα (αν είναι σύγχρονο). Και η σωστή διαλογή θα σε βοηθά να ξεχωρίζεις καλύτερα την κριτική από την επίκριση την οποία δέχεσαι.

Όμως ακόμα δεν έφτασες στον στόχο σου, αφού μέσα στο πλαίσιο της ουσιαστικής κριτικής, υπάρχει ένας πυρήνας που αποτελεί τελικά το κρισιμότερο πεδίο έρευνας και εξάσκησης. Η μετατροπή και η μετάδοση της κριτικής σκέψης σε λόγο. Καθώς βρίσκεσαι απέναντι από ένα έργο, βρίσκεσαι αντιμέτωπος με την αποκωδικοποίηση των συνειρμών που κάνεις και τη μετάδοσή τους δια του λόγου. Αυτός ο αμφίδρομα εκπαιδευτικός μηχανισμός, θα σε βοηθήσει να αναπτύσσεσαι όλο και περισσότερο, αλλά και να βοηθάς τους γύρω σου να αναπτύσσονται κι αυτοί. Δες, ρώτησε και μίλα γι' αυτό που βλέπεις, θυμούμενος παράλληλα πως στην Τέχνη δεν υπάρχει απαραίτητα η σωστή και η λανθασμένη γνώμη. Σημασία δεν έχει να το κάνεις άψογα αλλά να το κάνεις άφοβα. Και οι λέξεις που ίσως να μη μπορούν στην αρχή να ολοκληρώσουν πλήρως τις σκέψεις σου, θα αρχίσουν να μεστώνουν, να έρχονται όλο και πιο εύκολα κι αβίαστα στα χείλη, καθώς θα μεταμορφώνονται από άναρχες προτάσεις, σε μικρές, εύστοχα δομημένες διατριβές. Και αυτή η δόμηση μικρών διατριβών, δεν μπορεί παρά να αντανακλά την εξέλιξή σου ως κριτικά σκεπτόμενο ον. Και η παρατήρηση αυτής της εξέλιξης, θα σε ωθεί όλο και περισσότερο να συνεχίσεις να εξελίσσεσαι, αφού σκεπτόμενος τη διαφορά του "χθες" από το "σήμερα", θα σε κάνει να βλέπεις το νοητικό σου επίπεδο όπως πραγματικά είναι, υπό εξέλιξη και όχι στατικό, συγκεκριμένο και αυστηρά οριοθετημένο. Και μην ξεχνάς άλλωστε, πως οι διατριβές έχουν τη σημασία και την αξία τους στη Σύγχρονη Τέχνη.

1. Cubism and Abstract Art, The Museum of Modern Art, 1936