Απόδραση από την πλέμπα

Ας ρίξουμε μια γρήγορη ματιά στον θαυμαστό κόσμο της διαφήμισης, εκείνου του ιδιαίτερα πυκνού είδους μυθοπλασίας, που μέσα σε 40 δευτερόλεπτα η ελλειπτική του αφηγηματική δομή είναι ικανή να εισάγει μια ιδέα στο μυαλό μας πριν προλάβουμε να καταλάβουμε από που μας ήρθε. Η ιδέα προτείνει κάτι, ένα "προϊόν" που πρέπει να αποκτηθεί, μια συμπεριφορά που πρέπει να ακολουθηθεί. Συνήθως, η ρητορική της διαφημιστικής αφήγησης περιλαμβάνει πανίσχυρα ρητά και υπόρρητα νοήματα που υπόσχονται πως ο "τυχερός" που θα αποκτήσει το "προϊόν" θα ξεχωρίσει από την πλέμπα, θα αναβαθμιστεί. Η ίδια η ιδέα όμως δεν στοχεύει σε κάποιον συγκεκριμένο καταναλωτή αλλά στον μέσο καταναλωτή. Στηρίζεται και αναπτύσσεται βάσει του Μπαρθικού Πολιτισμικού Κώδικα (cultural code), κώδικας που αναλύει τις πολιτισμικές συμπεριφορές και δομεί υποθέσεις γύρω από τις αντιδράσεις της μάζας. Αν λοιπόν νιώσουμε την ψευδο-ανάγκη να αποκτήσουμε κάτι που είδαμε να προβάλλεται στο μυαλό μας, δεν αφορά μόνο εμάς. Αφορά πληθυσμούς ολόκληρους.

Στον χώρο της Φωτογραφίας -και γενικότερα της Τέχνης- τα πράγματα δεν είναι και πολύ διαφορετικά. Ένα νέο στυλ φωτογραφικής εικόνας, ένα πρωτοεμφανιζόμενο ή κλασικό όνομα, μια παρέκλιση από την mainstream κατάσταση, κάτι τέλος πάντων που λανσάρεται είτε ως καινοτόμο, είτε ως σταθερή αξία στην οποία πρέπει να επιστρέψουμε, φλερτάρει σε συνεχή βάση με το μυαλό μας, μας καλεί να το ακολουθήσουμε. Κι εμείς ακολουθούμε. Ο κανόνας της συμμετοχικότητας παραμένει κι εδώ το βασικό αίτιο της συμπεριφοράς μας απέναντι στo ερέθισμα. Ο κόσμος της Φωτογραφίας δεν εξαιρείται από αυτό. Έτσι, εξελίσσεται κι αυτός βασιζόμενος σε φανταχτερές καμπάνιες που υπόσχονται σε όποιον τις ακολουθήσει την εξασφάλιση ανόδου σε ανώτερες "καλλιτεχνικές" βαθμίδες. Υπάρχει όμως κάπου εκεί μέσα το πολυπόθητο προσωπικό στίγμα, το δημιουργικό μας αποτύπωμα; Πολύ πιθανόν. Είναι όμως πιθανότερο να βρίσκεται μέσα μας. Καμία λαμπερή ιδέα, καμία κλασική αξία, καμία συνταγή επιτυχίας δεν μπορεί να μας το διασφαλίσει, μόνο και μόνο επειδή ακολουθούμε πιστά και αναπαράγουμε αβίαστα. Εντάξει, είμαστε φυσικοί μιμητές(1) οπότε είναι λογικό κι επόμενο να αναπαράγουμε τάσεις, στυλ ή ότι άλλο μας τραβά την προσοχή. Άλλωστε μέσα από αυτή τη διαδικασία εξελισσόμαστε. Όταν η πρώτη πιθηκίνα έπλυνε την λερωμένη με άμμο γλυκοπατάτα της, στα νερά των ακτών της Ιαπωνίας, ήταν δεδομένο ότι θα προκαλούσε ένα κύμα παρόμοιων συμπεριφορών και στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Από εκείνη την ημέρα όλοι οι πίθηκοι της ακτής μπορούσαν να γευτούν την γλυκοπατάτα τους, χωρίς να χρειάζεται να μασάνε και να φτύνουν την άμμο που κολλούσε πάνω της. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στην μίμηση, αυτή είναι εγγεγραμμένη στο DNA μας. Το πρόβλημα βρίσκεται στην αδυναμία μας να αποδομήσουμε το αποτέλεσμα της μίμησης, να ενσωματώσουμε το ερέθισμα, να του δώσουμε νέα μορφή.

Μας ακούγεται αφόρητα δύσκολο ε; Χρειαζόμαστε μάλλον ένα θαύμα για να το πετύχουμε. Αλήθεια σκέφτηκαμε ποτέ τι μπορεί να είναι ένα θαύμα; Είναι κάτι υπαρκτό; Μετρήσιμο; Κάτι που απορρέει από τη ζωή ή κάτι που βρίσκεται ριζωμένο στην λαϊκή συνείδηση; Θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως θαύμα εκείνη την, προφανώς, μυστηριώδη διαδικασία, η οποία γίνεται αντιλητή εκ του αποτελέσματος, και παρουσιάζει εξαιρετικά μικρό αριθμό πιθανοτήτων εμφάνισης. Δεν χρειάζεται να επικαλεσθούμε τον ορισμό του Hume περί μιας μορφής υπερφυσικής δραστηριότητας που παραβιάζει τους νόμους της Φύσης. Ίσα-ίσα, κάτι τέτοιο δεν πρέπει να μας απασχολεί τώρα. Ας δεχτούμε ως θαύμα εκείνες τις στιγμές ή εκφάνσεις της ζωής, που η σπανιότητά τους τις κάνει αυτομάτως θαυμαστές, εκπληκτικές. Σκεφτήκαμε ποτέ αν και πόσο παίζει ρόλο η δική μας προσπάθεια να γίνουμε μάρτυρες τέτοιων θαυμαστών στιγμών; Σκεφτήκαμε πως η αυξανόμενη διεύρυνση της οπτικής και κοινωνικής μας αντίληψης, μπορεί να αυξήσει τις πιθανότητες να τα καταφέρουμε; Μήπως η σπανιότητά αυτών των στιγμών δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της ασφυκτικά οριοθετημένης αντίληψης που έχουμε για τον κόσμο; Όχι δεν φταίμε εμείς γι' αυτή. Έτσι μάθαμε να συμπεριφερόμαστε. Φταίμε όμως αν πιστεύουμε πως δεν μπορούμε να την αλλάξουμε.

Ας ξεκινήσουμε από κάτι πολύ απλό. Λέγεται Παρατήρηση. Η ιδιότητα του παρατηρητή είναι αυτή που πρέπει να αναπτύξουμε. Άλλωστε είναι μέρος της ταυτότητάς μας ως Homo-Significans, ως άνθρωπος ο σημασιοδότης. Η διεύρυνση της παρατήρησης σημαίνει και την διεύρυνση της οπτικής και εν συνεχεία της κοινωνικής μας αντίληψης. Ας τη δούμε σαν ένα παιδικό παιχνίδι που δεν ξέρουμε από που ανάβει αλλά το ψάχνουμε με θάρρος και επιμονή. Θα τη βρούμε την άκρη είναι βέβαιο. Πιο βέβαιο απ' την περιστορφή της γης γύρω από τον ήλιο. Μαθαίνουμε καλύτερα εφαρμόζοντας, κάνοντας λάθη και αποτυγχάνοντας, και όχι βάσει κάποιου εγχειριδίου οδηγιών χρήσης. Αυτό το τελευταίο, παρόλο που αποτελεί χαρακτηριστικό του σύγχρονου τρόπου ζωής, δεν μας βοηθά να μάθουμε αλλά να μιμούμαστε. Αρκετά μιμηθήκαμε. Πάμε να αποδράσουμε, πάμε να παίξουμε.

1. "Emotions revealed" Paul Ekman, 2007