Ζόμπι εναντίον Νεκρού

Δύο τάσεις κυριαρχούν στην ανθρώπινη σκέψη από αρχαιοτάτων χρόνων. Δύο τάσεις που ίσως κρύβονται πίσω από κάθε φιλοσοφικό, καλλιτεχνικό, θρηκευτικό ή πολιτικό ρεύμα ή κίνημα. Ο Ρεαλισμός και ο Φορμαλισμός (Ιδεαλισμός στη Φιλοσοφία), αποτελούν τους δύο υπαρξιακούς πόλους της νόησης, των γραμμάτων αλλά και των τεχνών, στις οποίες, ανάλογα την εποχή και τις κοινωνικές και πολιτισμικές διαφοροποιήσεις, απαντώνται με διαφορετικούς τρόπους ή ονομασίες. Στην εποχή του Μοντερνισμού, ο διαχωρισμός των δύο τάσεων έγινε ακόμα πιο έντονος, καθώς οι τέχνες, όπως και κάθε υποσύνολο της ανθρώπινης κοινωνίας, περνούσαν ένα είδος μεταμόρφωσης, αποκτώντας πλέον και εννοιολογική χροιά, με ότι αυτό συνεπάγεται. Σε αυτή την περίοδο των μεγάλων αλλαγών, γεννήθηκαν και οι νέες τέχνες. Η Φωτογραφία και ο Κινηματογράφος. Ως νεαρές, φύσει εννοιολογικές τέχνες, υπήρξαν πεδία μεγάλης άνθισης των δύο τάσεων. Στα χρόνια του Πικτοριαλισμού, την περίοδο δηλαδή που η "καλλιτεχνική" πλευρά της Φωτογραφίας αναζητούσε ταυτότητα, η ύπαρξη των δύο τάσεων ήταν ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας, σε σχέση με τον κινηματογράφο στον οποίο η διαλεκτική μεταξύ των δύο τάσεων φάνηκε γρήγορα. Στα περίπου 90 χρόνια που κράτησε η περίοδος του Πικτοριαλισμού, τον ρόλο της "άλλης πλευράς", ως προς τη διαχείριση της φόρμας, κρατούσε η ρεαλιστική απεικονιστική εμμονή της "επαγγελματικής" φωτογραφίας. Η εμμονή των επαγγελματιών φωτογράφων με τη ρεαλιστική αποτύπωση, ερχόταν σε αντίθεση με την "ζωγραφική" απόδοση που επιχειρούσαν οι πικτοριαλιστές. Όμως όταν η Φωτογραφία κατάφερε, έστω και καθυστερημένα, να σταθεί στα πόδια της, ως αυτόνομη και αυθύπαρκτη τέχνη, ο φορμαλισμός και ο ρεαλισμός άρχισαν να εμφανίζονται ως μια αναπόφευκτη διαδικασία, μέσα στο πλαίσιο της Καθαρής (Straight) Φωτογραφίας, η οποία ήταν το αποτέλεσμα, κατά μεγάλο βαθμό, της ανάγκης για ανεξαρτητοποίηση και αυτάρκεια της νέας τέχνης. Τα καλλιτεχνικά και ιδεολογικά ρεύματα, που εν συνεχεία επηρέασαν τη Φωτογραφία, υπήρξαν κυρίως ως εκφάνσεις της καθαρής Φωτογραφίας. Ιδιαίτερα μετά το 1940, η διαφορά των δύο τάσεων, ήταν πλέον εμφανής και κατανοητή. Στην ουσία όμως, οι δύο αυτές τάσεις πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν περισσότερο ως σημεία αναφοράς, παρά ως σαφείς και αδιαπέραστες εκφραστικές επιλογές. 'Aλλωστε σε κάθε δημιουργό, απαντώνται ποσοστιαία. Όμως κάποια κυριαρχεί επί της άλλης. Μέσα στο Γιν υπάρχει πάντα και ένα μέρος του Γιάνγκ και αντίστροφα. Σε εκείνες τις περιπτώσεις, που κυριαρχεί δυναμικά η μια εις βάρος της άλλης, τότε μιλάμε για ακραίο Ρεαλισμό ή Φορμαλισμό αντίστοιχα.

Ας δούμε όμως μερικές βασικές διαφορές, μέσα από μια περιληπτική αναφορά, βασισμένη στον Κινηματογραφικό Φορμαλισμό και τον Luis Gianneti¹.

Ο Ρεαλισμός στη Φωτογραφία, όπως και στον κινηματογράφο, προσπαθεί να απεικονίσει την όψη της πραγματικότητας όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικά, όπως συνήθως αυτή γίνεται αντιληπτή. Το βάρος δίνεται στην αποτύπωση της αυθεντικότητας των γεγονότων, των τοποθεσιών και των στοιχείων τους. Αν είσαι ρεαλιστής, ξέρεις να αποφεύγεις τη χρήση οπτικών που αυξάνουν την ένταση της προοπτικής, όπως και άλλες παραμορφωτικές τεχνικές. Προτιμάς τις λήψεις από το ύψος του ματιού και αποφεύγεις θέσεις και γωνίες που δημιουργούν ασυνήθιστη οπτική για τον θεατή. Επίσης σπάνια εισβάλλεις στα υποκείμενα, αλλά προτιμάς να τα αφήνεις να μιλάνε από μόνα τους. Τα βασικά βιώματα της ζωής αποτελούν για σένα το κύριο ζητούμενο, οδηγώντας τους θεατές να βιώσουν τη "πραγματικότητα" των εικόνων σου, προκαλώντας τους συγκίνηση ή ακόμα και διέγερση της ενσυναίσθησης. Στο καθαρά αισθητικό μέρος, δεν διστάζεις να θυσιάσεις την "ομορφιά" της φόρμας, για την ανάδειξη της πραγματικής υφής των καταστάσεων που ερευνάς. Προάγεις την αίσθηση της αυθεντικότητας, καθώς οι σκηνές σου αποτυπώνονται με χαλαρό, σχεδόν ατημέλητο τρόπο, με πολλές λεπτομέρειες να συμπεριλαμβάνονται, οι οποίες λειτουργούν ως προς αυτή την αίσθηση της αυθεντικότητας των γεγονότων αλλά μειώνοντας τελικά την "ποιότητα" της Φόρμας. Αξιώνεις πως το υπέρτατο στοιχείο στο έργο σου είναι το Περιεχόμενο και πασχίζεις να συντηρήσεις την ψευδαίσθηση ότι ο κόσμος που δείχνεις μέσα από τις φωτογραφίες σου, απέχει ελάχιστα από τον πραγματικό. Σπάνια φαίνεσαι μέσα στις φωτογραφίες σου. Προσπαθείς με σεμνότητα να κρατηθείς στην αφάνεια, επιτρέποντας στα επεικονιζόμενα να αναδειχθούν. Η αγωνία σου, πολλές φορές έγκειται στο να συλλάβεις την απλότητα και τον αυθορμητισμό των πραγμάτων, αφού έλκεσαι από την αυθεντικότητά τους, από τις μικρές χαρές και λύπες της ζωής.

Όμως κάτι που πρέπει να θυμάσαι είναι πως ο Ρεαλισμός δεν είναι έννοια ταυτόσημη με την Πραγματικότητα, αλλά μια προσέγγιση αυτής, μέσω του προσωπικού σου υπαρξιακού φίλτρου. Αντιθέτως η Πραγματικότητα είναι η πηγή των πληροφοριών που συλλέγεις και μορφοποιείς σε ένα φωτογραφικό έργο, είτε ρεαλιστικό, είτε φορμαλιστικό.

Ο Φορμαλισμός στη Φωτογραφία αλλά και στον κινηματογράφο, αποτελεί μια τάση κατά την οποία οι φόρμες παίρνουν το προβάδισμα και λειτουργούν κατά ένα μεγάλο ποσοστό ως περιεχόμενο. Τα χαρακτηριστικά των αντικειμένων, των τόπων ή των ανθρώπων, βασίζονται όλο και λιγότερο στην εξωτερική τους εμφάνιση ή στην αυθεντικότητά τους. Ο λυρισμός απαντάται πολύ συχνά, καθώς ως φορμαλιστής επιθυμείς να τραβήξεις την προσοχή, στηρίζοντας όλη σου τη δυναμική στο αισθητικό και συμβολικό μέρος. Πολλές φορές διαμορφώνεις με συγκεκριμένο τρόπο την πρώτη ύλη σου, ώστε το αποτέλεσμα, αν και χειραγωγημένο, να μοιάζει πραγματικό, επιμελώς ατημέλητο. Άλλες φορές προτιμάς να είσαι φανταχτερός, ασαφής ή αφηρημένος, εκφράζοντας την υποκειμενική εμπειρία του φαινόμενου κόσμου και προάγοντας την αυτοέκφραση σε βάρος της αντικειμενικότητας. Τα αιώνια ερωτήματα της ύπαρξης, οι ψυχολογικές και πνευματικές καταστάσεις, η έννοια του Θανάτου ή της Αγάπης κ.α. γίνονται η κύρια ύλη σου, που μέσω της διαστρέβλωσης ή της υπερβολής, παρουσιάζεις στον θεατή επιθυμώντας να τον συνταράξεις. Ο προσωπικός σχολιασμός ακολουθεί συνήθως το έργο σου, ως βασικό, και πολλές φορές καθοριστικό στοιχείο, αφού δίνεις έμφαση στην ουσιαστική και όχι στην αντικειμενική φύση των πραγμάτων. Οι ιστορίες που παρουσιάζεις, αποτελούν κυρίως οχήματα μεταφοράς των εμμονών σου, παρά αυθύπαρκτες καταστάσεις που συλλέχθηκαν και υπέστησαν απλά μια χειραγώγηση. Πολλές φορές επιμένεις να θίγεις τα ίδια ζητήματα που σε απασχολούν, μέσα από διαφορετικά θέματα και διαφορετικές προσεγγίσεις. Οι απεικονιζόμενοι χαρακτήρες σου, αποκτούν μια μεταφυσική υπόσταση, πολλές φορές υπερβατική. Γίνονται οι φορείς ή φερέφωνα των ιδεών σου. Θέλεις να αλλάξεις ή να εξελίξεις τον κόσμο. Θέλεις να κραυγάσεις για τα πιστεύω σου και να ακουστείς, αν ειναι δυνατόν, στα πέρατα της γης. Υ.Γ. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης και η διάδραση μεταξύ των δύο αυτών τάσεων, καθώς πολλοί φορμαλιστές εμπνέονται από τα ρεαλιστικά έργα και αντίστροφα, ισχυροποιώντας ακόμα περισσότερο τις συνάψεις μεταξύ των δύο υφολογικών προτιμήσεων.

1. Luis Gianneti, Understanding Movies