Πέρα απ' το οφθαλμοσκόπιο

Αναζητώντας τι είναι αυτό που σε διαφοροποιεί από τα άλλα πλάσματα του πλανήτη, αυτό που καθορίζει την ιδιαίτερη ταυτότητά σου ως ανθρώπο, καταλήγεις πως μάλλον είναι η επίγνωση του θανάτου, της πεπερασμένης σου φύσης. H οντολογική διαφορά του dasein (ντα-ζάιν) , όπως ονόμασε ο Χάιντεγκερ, το μεγαλύτερο των φιλοσοφικών ερωτημάτων, που στο πέρασμα των αιώνων μελετήθηκε όσο κανένα άλλο.

Μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισαν να γίνονται κατανοητοί οι τρόποι που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τη ζωή, ανάλογα με το χρόνο που τους απομένει να ζήσουν. Σημαντικό σημείο αποτελεί το γεγονός κατά το οποίο, οι άνθρωποι με προχωρημένη ηλικία, επιδεικνύουν μια ιδιαίτερη προτίμηση σε αυτά που συγκρατούν στη μνήμη τους, σε σχέση με αυτά που απωθούν. Ένα ιδιαίτερο πείραμα παρατήρησης και απομνημόνευσης εικόνων εν σειρά, μεταξύ νεότερων και μεγαλύτερων σε ηλικία ανθρώπων, υπό την επίβλεψη της ψυχολόγου Λ. Κάρσον, έδωσε στοιχεία σύμφωνα με τα οποία οι νεώτεροι μπορούν να συγκρατήσουν και να ανασύρουν από τη μνήμη τους τις περισσότερες από τις εικόνες που είδαν. Αντιθέτως, οι μεγαλύτεροι και ιδιαίτερα οι άνθρωποι που βρίσκονται στη λεγόμενη τρίτη ηλικία, δεν τα καταφέρνουν τόσο καλά, ανασύροντας πολύ λιγότερες. Εκ πρώτης φαίνεται πως τα αποτελέσματα εξαρτώνται από την καλή λειτουργία του εγκεφάλου και δη της μνήμης. Υποθέτεις πως ο εκφυλισμός της μνήμης στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας, ίσως επηρεάζει τη δυνατότητα να συγκρατούν τις εικόνες που βλέπουν, αναγκάζοντάς τους να θυμούνται πολύ λιγότερες απ’ όσες είδαν πραγματικά. Υπάρχει όμως μια ειδοποιός διαφορά, που σε αναγκάζει να οδηγηθείς σε ένα άλλο συμπέρασμα, ένα συμπέρασμα θαυμαστό. Οι γηραιότεροι άνθρωποι τείνουν να συγκρατήσουν εκείνες τις εικόνες που τους διεγείρουν θετικά συναισθήματα, ενώ ξεχνάνε εκείνες τις εικόνες που τους διεγείρουν αρνητικά, όπως εικόνες θανάτου, πόνου, πολέμου κ.α. Κατά ένα παράξενο τρόπο, δείχνουν να επιλέγουν εκείνα τα πράγματα που έχουν πραγματική αξία, απωθώντας όλα εκείνα που προκαλούν δυστυχία, πόνο, θλίψη. Σα να αποκτούν μια αίσθηση του χρόνου που τους απομένει, καθώς τα χρόνια βαραίνουν τους ώμους τους, ενεργοποιώντας μια διαδικασία επιλογής του τι έχει σημασία και τι όχι.

Μπορείς να φανταστείς πως όσο πλησιάζεις στο "φυσικό" τέλος, ο τρόπος που βλέπεις τον κόσμο γύρω σου αλλάζει καθοριστικά. Αυτό θα μπορούσες να πεις πως είναι ένα χάρισμα, ένα δώρο "εξ ουρανού", που αποκτάς καθώς περνάς το κατώφλι της τρίτης ηλικίας. Μάλιστα ίσως αυτό το χάρισμα να αποτελεί ότι σημαντικότερο θα ευχόταν να διαθέτει κάθε φωτογράφος, η συνειδητοποίηση της αξίας της ίδιας του της ζωής. Από την άλλη μεριά, είναι γνωστό πως η «παιδικότητα», δηλαδή η σημασία στα απλά πράγματα, σα να ανακαλύπτονται για πρώτη φορά, είναι επίσης κάτι που για ένα φωτογράφο θα ήταν ιδιαίτερο προνόμιο. Όμως αυτό το ιδιότυπο «ξεσκαρτάρισμα», που κάποια στιγμή στη ζωή σου θα αρχίσεις να κάνεις, είναι αυτό που θα έπρεπε να εύχεσαι να έχεις, πολύ πριν φτάσεις και ξεπεράσεις το κρίσιμο ηλικιακό όριο. Δεν γνωρίζεις αν αυτό είναι εφικτό. Αυτό που γνωρίζεις όμως είναι πως ως φωτογράφος συναναστρέφεσαι με τη μνήμη, την προσωπική σου μνήμη κατά κύριο λόγο, κάτι που κανονικά θα έπρεπε να σε κρατά σε εγρήγορση κάθε στιγμή, αφού δεν σταματά να σου υπενθυμίζει τη θνητότητά σου, τον πεπερασμένο χρόνο σου.

Ρίχνοντας μια ματιά στις αναμνηστικές φωτογραφίες του οικογενειακού σου άλμπουμ, ένα σύμπλεγμα συναισθημάτων ίσως σε κατακλύσει. Προσπαθώντας να κατανοήσεις γιατί συμβαίνει αυτό, οδηγείσαι στο συμπέρασμα πως το μυστικό που κρύβουν αυτές οι φωτογραφίες είναι η αποτύπωση των εμπειριών σου και η διατήρησή τους στους αιώνες. Τα γεγονότα που απεικονίζονται μπορεί να είναι λεπτές σχισμές στο χρόνο, που μεταφέρουν τη ζωτική ενέργεια της βιωματικής εμπειρίας που έζησες και μέσω της Φωτογραφίας διατήρησες ένα μέρος της. Παρατηρώντας αυτές τις φωτογραφίες και προσπαθώντας να φέρεις στη μνήμη σου τι μπορεί να συνέβη πριν ή μετά τη στιγμή των απεικονιζόμενων γεγονότων, διαπιστώνεις με έκπληξη πως δεν θυμάσαι παρά ελάχιστα. Αν και υπό κατάλληλες συνθήκες ίσως να μπορούσες να ανασύρεις μερικές λεπτομέρειες ακόμα, για κάθε ένα από τα γεγονότα που έχεις μπροστά σου, πάλι θα κατέληγες πως η συντριπτική τους πλειοψηφία χάθηκε κάπου στο χρόνο. Ότι έχει απομείνει, δεν είναι παρά απομονωμένα «νησάκια» αναμνήσεων, μεγάλο μέρος των οποίων ίσως να είχαν εξίσου χαθεί, χωρίς τη συμβολή της Φωτογραφίας. Σκεπτόμενος τη φωτογραφική πράξη που τόσο πολύ σε ενδιαφέρει, δεν μπορείς να αρνηθείς το γεγονός πως πρόκειται για μια πράξη ανταλλαγής.

Αν για παράδειγμα αποφάσιζες να κάνεις ένα ταξίδι στην Κίνα, με σκοπό να δεις, αλλά κυρίως να φωτογραφίσεις το Σινικό τείχος, ο χρόνος που θα σπαταλούσες μέχρι να καταλήξεις στο επιθυμητό αποτέλεσμα, θα σου αφαιρούσε χρόνο από τη βιωματική εμπειρία του χώρου, αλλά και του ίδιου του ταξιδιού. Το Σινικό τείχος θα αποκτούσε δευτερεύουσα σημασία για σένα, αφού η «εικόνα» του θα σου είχε γίνει σχεδόν εμμονή, με το πετυχημένο αποτέλεσμα, την πολυπόθητη δηλαδή φωτογραφία που θα σε κάνει υπερήφανο, να γίνεται κάτι σαν το ναρκωτικό που σε απαλλάσσει από το στερητικό σύνδρομο. Αυτή η ανάμιξη της εμπειρίας της στιγμής με τη φωτογραφική της ρέπλικα, είναι το πρώτο πράγμα που θα έπρεπε να σε απασχολεί.

Αν η Φωτογραφία μεταφέρει μνήμη, και αν η βιωματική μνήμη είναι αυτή η σημαντική διαφορά, που μπορεί να ξεχωρίσει ένα έργο με καλλιτεχνική αξία από ένα άρτιο τεχνικά έργο, τότε θα πρέπει να ξαναπροσδιορίσεις τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεις την ίδια τη Φωτογραφία ως έννοια αλλά και πράξη. Δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να γίνει προέκταση του «Εγώ» σου, αλλά συνοδοιπόρος στη ζωή σου. Η ανάγκη σου για αποτύπωση ενδιαφέροντων στιγμών, δεν θα πρέπει να ξεπερνά την ίδια την αξία αυτών των στιγμών, γιατί όσο αυτό γίνεται, οι εμπειρίες σου περιορίζονται, αφού ανταλλάσσονται με «άψυχες» απεικονίσεις τους στο χαρτί ή στην οθόνη. Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που οι ταπεινές αναμνηστικές φωτογραφίες στο οικογενειακό σου άλμπουμ, έχουν κάτι που πραγματικά ζηλεύεις.