Νύφες χωρίς χαμόγελο: Εβραϊκοί γάμοι την επαύριον του Ολοκαυτώματος

Παρουσιάζεται ένα σημαντικό δείγμα από τους γάμους που τελέστηκαν μεταξύ των επιζώντων Εβραίων το 1945-1946.

Την έκθεση –που στηρίζεται σε ανέκδοτο αρχειακό υλικό– ετοίμασε το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ως αυτοτελές τμήμα της εκθεσιακής ενότητας «Την επαύριον του Ολοκαυτώματος».

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ

Σε αυτές τις φωτογραφίες, σπάνια οι νύφες χαμογελούν. Ο επισκέπτης της έκθεσης καλείται να αναγνωρίσει στις εκφράσεις τους, όπως και στις εκφράσεις των γαμπρών, εκείνα τα συναισθήματα που μπορούσαν να έχουν όσοι είχαν χάσει τις οικογένειές τους με πρωτοφανώς φρικτό τρόπο, είχαν φτάσει οι ίδιοι πολλές φορές στο κατώφλι του θανάτου, είχαν επιστρέψει με ανείπωτες δυσκολίες για να βρουν τα σπίτια τους κατειλημμένα από άλλους· αλλά και τα συναισθήματα όσων ήλπιζαν στο μέλλον και ήταν αποφασισμένοι να ζήσουν. Αυτή η κλιμάκωση, από τη θέα του θανάτου στη θέα της αισιοδοξίας, καθίσταται εμφανής στα πρόσωπα της έκθεσης.

Στη διετία 1945-1946, ανάμεσα στους 1.950 εβραίους της Θεσσαλονίκης που επιβίωσαν της γενοκτονίας και επέστρεψαν στην πόλη τους, έγιναν περίπου 200 γάμοι. Η αναλογία αυτή είναι επταπλάσια από το αντίστοιχο πανελλαδικό μέγεθος. Οφείλεται στις ιδιαιτερότητες που χαρακτήριζαν τους επιβιώσαντες: ανύπαντρες κοπέλες και ανύπαντροι νέοι χωρίς οικογένεια, αλλά και αρκετοί χήροι άντρες.

Στην έκθεση παρουσιάζεται ένα σημαντικό δείγμα από τους παραπάνω γάμους. Ο επισκέπτης βλέπει φωτογραφίες των ζευγαριών –από τα πιστοποιητικά που υποβλήθηκαν για την τέλεση του γάμου– και πληροφορείται ποια επαγγέλματα ασκούσαν και πού κατοικούσαν.

Σε κάθε γάμο δύο μάρτυρες πιστοποιούσαν ότι οι μελλόνυμφοι ήταν εβραίοι και ανύπαντροι ή χήροι/ες. Συχνά, στο οπισθόφυλλο της μαρτυρίας τους που δινόταν ενώπιον της Ιεράς Βίβλου και με «καλυμμένη κεφαλή», αναφέρονται οι εξαψήφιοι αριθμοί τους που χαράχθηκαν στο χέρι τους στο Άουσβιτς.

Οι μάρτυρες γενικά ήταν φτωχότεροι από τους γαμπρούς. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι οι μάρτυρες που αναφέρονται στους φακέλους πάνω από μία φορά δεν εμφανίζονται πάντοτε με το ίδιο επάγγελμα: Ο «άνεργος» επανεμφανίζεται ως «καραγωγέας» και ο «τεχνίτης» ως «καφετζής», ένδειξη της προσπάθειάς τους να βιοποριστούν στις νέες συνθήκες.

Η μικρότερη νύφη ήταν 17 ετών και η μεγαλύτερη 38. Αντίστοιχα, ο μικρότερος γαμπρός ήταν 21 και ο μεγαλύτερος 50. Σχεδόν πάντοτε ο γαμπρός ήταν μεγαλύτερος από τη νύφη. Η διαφορά ηλικίας κυμαινόταν από ένα ως δεκαοκτώ χρόνια, με μέσο όρο οκτώ χρόνια. Το ζευγάρι με τη μεγαλύτερη διαφορά ηλικίας το αποτέλεσαν ένας 44χρονος υπάλληλος (γιος καραγωγέα) από τη Θεσσαλονίκη και μια 26χρονη νοικοκυρά, κόρη υποδηματοποιού από τη Δράμα.

Αν και οι γαμπροί ανήκαν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα (σε σύγκριση με τον γενικό εβραϊκό πληθυσμό) ο γάμος ήταν κυρίως υπόθεση των ανδρών που εργάζονταν, αφού δύο στα πέντε άρρενα μέλη της Κοινότητας που ασκούσαν κάποιο επάγγελμα παντρεύτηκαν το 1945 ή το 1946. Πάντως, ένας στους τέσσερις γαμπρούς διέμενε σε κοινοτικό κτίριο, προφανώς ελλείψει άλλης στέγης ή εν αναμονή αναχωρήσεως από τη Θεσσαλονίκη.

Έξι στους δέκα γαμπρούς τέλεσαν πρώτο γάμο και τέσσερις δεύτερο. Η αναλογία του δεύτερου γάμου είναι τετραπλάσια από τον εθνικό μέσο όρο και οφείλεται στην απώλεια των συζύγων στο Άουσβιτς (φυσικά και των παιδιών, που δεν φαίνονται σε αυτή τη στατιστική). Αυτοί που τέλεσαν πρώτο γάμο ήταν κατά μέσο όρο επτά χρόνια πιο νέοι από εκείνους που τέλεσαν δεύτερο.

Ελάχιστες γυναίκες δήλωσαν επάγγελμα (η τυπική δήλωση ήταν «οικιακά»): π.χ. μία 30χρονη καπνεργάτρια, μία 26χρονη δασκάλα, μία 22χρονη καπελού και δύο μοδίστρες, 25 και 22 ετών. Ενώ σχεδόν όλοι οι γαμπροί κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη, μία στις τρεις νύφες προήλθε από άλλες ελληνικές πόλεις είτε από το εξωτερικό. Μερικές, μάλιστα, ήταν χριστιανές που ασπάστηκαν τον ιουδαϊσμό.

Ευάγγελος Χεκίμογλου

Πρίν την έκθεση θα πραγματοποιηθεί βιβλιοπαρουσίαση του τόμου «Εβραϊκές κοινότητες ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, 15ος-20ός αιώνας. Οικονομία, κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός» με εισαγωγή-επιμέλεια των Άννα Μαχαιρά και Λήδα Παπαστεφανάκη.

Ο τόμος περιλαμβάνει τα πρακτικά του διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου που διοργάνωσαν το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας και η Ισραηλιτική Κοινότητα Ιωαννίνων (Ιωάννινα, 21-23.5.2015) και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Ισνάφι».

Για τον τόμο αυτόν, που περιλαμβάνει 24 πρωτότυπες ανακοινώσεις, θα μιλήσουν οι επιμελήτριες, Άννα Μαχαιρά και Λήδα Παπαστεφανάκη, ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ιωαννίνων Μωυσής Ελισάφ και ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννης Χασιώτης.

ΓΙΑ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Παρουσιάζονται μερικές από τις πιο πρόσφατες έρευνες στο πεδίο της ιστορίας των εβραίων, που ανήκουν επίσης στα πεδία της οθωμανικής, ελληνικής, βαλκανικής και ευρωπαϊκής ιστορίας. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε έξι ενότητες. Στην πρώτη ενότητα εξετάζονται οι πολιτισμικές ταυτότητες των εβραϊκών κοινοτήτων. Η δεύτερη εξειδικεύει την εβραϊκή ταυτότητα στο πεδίο της λογοτεχνίας. Η τρίτη ενότητα συγκεντρώνει τις μελέτες που ασχολούνται με εβραϊκές κοινότητες στον ελλαδικό χώρο από τον 15ο στον 20ό αιώνα. Η τέταρτη εστιάζει στις επιχειρήσεις, τα δίκτυα και τους μεταξύ τους ανταγωνισμούς. Η πέμπτη ενότητα είναι αφιερωμένη στην Κατοχή, την Αντίσταση και την εβραϊκή γενοκτονία. Τέλος, η έκτη ενότητα περιέχει μελέτες σχετικές με τη μνήμη της εβραϊκής γενοκτονίας. Όπως σημειώνουν οι επιμελήτριες του έργου, «η ανάδειξη της ποικιλομορφίας των σχέσεων, των εντάσεων, των αντιθέσεων στο εσωτερικό των κοινοτήτων και στις διακοινοτικές σχέσεις θα εμβαθύνει τις γνώσεις μας, θα διευρύνει την κατανόηση του παρελθόντος και θα εμπλουτίσει τα θεωρητικά και μεθοδολογικά μας εργαλεία».